Miasto Terespol zostało założone na gruntach królewskiej
wsi Błotków (Błotkowo) w 1697 roku.
Pierwsze
wzmianki o okolicy na której obecnie znajduje się miasto Terespol
pochodzą z 1512 roku. Teren obecnego miasta - wieś Błotków była
własnością Iwana Sapiehy z Kodnia. Później, od 1533 roku rodziny
Hornostajów, a od 1591 roku Lwa Sapiehy, potem Krzysztofa
Dorohostajskiego - marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego, który
15 czerwca 1609 roku ofiaruje wieś Błotków królowi Zygmuntowi
III Wazie. Doceniając znaczenie Błotkowa leżącego przy trakcie do
Brześcia, król ok. 1625 roku zbudował tutaj okazały królewski pałac założony na prostokącie, dwukondygnacyjny z czterospadowym dachem i ośmioboczną wierzą od północy. Z tyłu za Pałacem rozciągał się jeden z najpiękniejszych w ówczesnej Polsce ogród królewski otoczony z trzech stron szerokim kanałem. Jako wieś królewska w ziemi brzeskiej była w
posiadaniu synów Zygmunta III: bpa płockiego Karola Ferdynanda Wazy
a następnie Jana Kazimierza, przyszłego króla. Wieś była
ulubionym miejscem pobytu żony Jana Kazimierza, królowej Marii
Ludwiki (podczas obrad sejmu w Brześciu) a Szymon Starowolski pisał w 1632 roku o "...pałacu królewskim nowej architektury poza miastem..." (Brześciem) i "...pięknych i wytwornych ogrodach w Błotkowie...". Lata
1648-1657 to okres wojen z Kozakami, Rosjanami i potopu szwedzkiego
co spowodowało ogromne zniszczenia tej nadbużańskiej ziemi. W 1656
roku królewską rezydencję - pałac błotkowski ograbili i spalili Kozacy a także Rosjanie co spowodowało, że popadł w ruinę i nie został już ponownie odbudowany. 11
kwietnia 1668 roku król Jan II Kazimierz Waza sprzedał Błotków
Cyprianowi Brzostowskiemu, referendarzowi litewskiemu. Ten z kolei 24
lipca 1681 roku odsprzedaje te królewskie dobra rodzinie Słuszków.
Nowym
właścicielem tych ziem zostaje kasztelan wileński i hetman polny
litewski Józef Bogusław Słuszka. Po zakupie Błotkowa, w latach
1694-97 na jej gruntach lokuje miasto na prawie magdeburskim i nazywa
je Terespolem – miasto Teresy na cześć żony Teresy z
Gosiewskich Słuszkowej, sprowadza dominikanów, funduje im kościół
i klasztor.Teresa
Słuszkowa po śmierci swojego męża w 1701 roku, odziedziczyła
Terespol z 4 wsiami (Błotków, Łobaczew, Lechuty i Ogrodniki) , a
na łożu śmierci w testamencie z 6 czerwca 1708 roku zapisała te
ziemie swojemu przyrodniemu bratu, księciu Józefowi Czartoryskiemu,
który 27 sierpnia 1711 roku odsprzedaje je hetmanowi polnemu
Ludwikowi
Konstantemu Pociejowi. W
październiku 1745 roku Terespol jest już własnością i niebawem
staje się rezydencją hrabiego, podskarbiego wielkiego litewskiego,
Jana Jerzego Flemminga (ojca słynnej Izabeli Czartoryskiej), który
przejmuje Terespol od strażnika wielkiego litewskiego, kasztelana
brzeskiego Antoniego Pocieja (bratanka Konstantego Pocieja) za długi
i niespłaconą pożyczkę .
Flemming w latach 1753-71 znacznie rozbudowywał miasto na regularnym
planie
oraz pozyskał dla Terespola przywilej na organizowanie trzech
jarmarków rocznie oraz ulgi podatkowe przybywającym osadnikom. Na
ruinach
królewskiego zamku Zygmunta III Wazy wystawił piętrowy pałac
otoczony ogrodami, wspierał też budowę murowanych domów w
mieście, w Rynku wybudował ratusz z zegarem, urządził nowy port
na Bugu . Zbudował w mieście wiele dróg, mostów, kładek i
kanałów osuszając liczne rozlewiska na tym podmokłym terenie. W
okresie tym, Terespol – korzystnie położony przy trakcie brzeskim
oraz w pobliżu przeprawy przez Bug, mógł szybko rozwijać się
jako ośrodek administracyjny dla okolicznych dóbr a także jako
ośrodek handlowo-usługowy.
Jerzy
Flemming sprowadził także kolonistów i rzemieślników
pochodzących z Niemiec, Szkocji oraz Żydów i rozwinął tu ośrodek
rzemiosła i handlu ściśle gospodarczo związany z Brześciem (wg.
niektórych źródeł to wówczas wybudowano kościół, cerkiew
unicką i zbór ewangelicki). Terespol liczył wtedy ponad 250 domów
(ok. 2300 mieszkańców) i ze względu na murowaną zabudowę
uchodził za jedno z najpiękniejszych miast nie tylko na Pd.
Podlasiu.
W
1764 roku Terespol zostaje złupiony i częściowo spalony na skutek
napadu na miasto prywatnego wojska księcia Karola Radziwiła „Panie
Kochanku” w akcie zemsty na Flemingu, będącym poplecznikiem
Czartoryskich. Pięć
lat później mieszczanie zostają obłożeni wysoką kontrybucją
przez konfederatów barskich, co
doprowadziło
do ekonomicznego upadku ośrodka.
W
1771 roku, po śmierci ojca, Terespol zostaje odziedziczony przez
Izabelę z Flemmingów Czartoryską, której mąż, generał ziem
podolskich, książę Adam Kazimierz Czartoryski wyrobił w 1779 roku u
króla Stanisława Augusta Poniatowskiego spóźniony przywilej
lokacyjny. Książę Adam i Izabela Czartoryscy bardzo angażują się
jednak w stworzenie nowego, bardzo znanego później ośrodka
kultury jakim będą Puławy. Terespol staje się przez to coraz
mniej znaczącym ośrodkiem ich dóbr. W
czasie insurekcji kościuszkowskiej 19 września 1794 roku
pod
Terespolem zostaje stoczona bitwa pomiędzy korpusem wojsk rosyjskich
gen.Suworowa a dywizją wojsk polskich dowodzonych przez gen.
Sierakowskiego. Dywizja
Sierakowskiego przegrała ponosząc ogromne straty i wycofała się w
rozsypce w kierunku Białej Podlaskiej.
Po
ustanowieniu granicy na Bugu w 1795 roku (III rozbiór Polski) dobra
terespolskie Czartoryskich w województwie brzesko - litewskim
podzielono na dwie części: zachodnią i wschodnią, która od razu
pozostała w Carskiej Rosji. Zachodnia część z Terespolem (tzw.
klucz terespolski) znalazła się początkowo w zaborze austriackim
do 1809 roku, później w Księstwie Warszawskim do 1815 i Królestwie
Polskim od 1815 roku. Tą częścią dóbr terespolskich T i A.
Czartoryskich administruje zarząd z burmistrzem miasta p.
Burzyńskim. 20
września 1810 roku król saski Fryderyk August wydaje dekret o
uznaniu Terespola za wolne miasto handlowe co spowodowało ponowny
rozwój miasta.
W tym samym roku na polecenie Napoleona, rezydent francuskiego
wywiadu w Księstwie Warszawskim J.Serra tworzy w przygranicznym
Terespolu biuro wywiadu i punkt kontaktowy dla szpiegów
przekraczających tutaj granicę. Wojna Napoleona z Carską Rosją
doprowadza do zajęcia Terespola 26 grudnia 1812 roku przez wojska
rosyjskie i na ponad 100 lat miasto będzie częścią Imperium
Carów. Po dużych pożarach w 1814 i przede wszystkim w 1827
roku, w którym spłonęła centralna i wschodnia część Terespola:
pałac J.Flemminga, kościół i klasztor dominikański, wiele domów
przy rynku i dzielnica niemiecka następuje powolny upadek miasta.
Ostatnim
dziedzicem i właścicielem Terespola 18 sierpnia 1814 roku zostaje
książę Konstanty Czartoryski - syn Adama i Izabeli Czartoryskich,
który w akcie z 1 września 1830 roku ostatecznie sprzedał Terespol
z przyległymi folwarkami Rządowi Królestwa Polskiego.
Wykup
tych ziem związany był z planowaniem na tych terenach przez Cara
Mikołaja I budowy obiektów zewnętrznych przyszłej Twierdzy
Brześć.
Po
upadku powstania listopadowego i wkroczeniu wojsk rosyjskich do
Królestwa Polskiego, miasto Terespol i jego okoliczne dobra 30
czerwca 1832 roku dostają zarządcę rządowego – Ignacego Wessela
i stają się ostatecznie własnością rządu .
Tak
kończy się ponad 135 lat dynamicznego rozwoju i świetność
Terespola jako magnackiego miasta prywatnego rodzin Słuszków,
Pociejów, Flemmingów i Czartoryskich.
Od
1832 roku przez 18 lat istniała tutaj komora celna między
Królestwem Polskim i Cesarstwem Rosyjskim. Decyzja o budowa
Twierdzy Brześć i jej umocnień zewnętrznych spowodowało że,
miasto zostało „przesunięte" o kilka kilometrów na zachód
- na obecne miejsce. Przenosiny i burzenie„starego” Terespola
rozpoczęto w 1854 roku i trwały do 1 czerwca 1859 roku oddaniem
tego terenu Inżynierii Wojskowej Twierdzy Brzesko – Litewskiej. W
latach 1819-23 zbudowano trakt bity przez Podlasie, a w latach 1865-
67 linię kolejową Warszawa-Terespol.
Nowy,
odbudowany Terespol był w większości drewniany. Według danych z
1889 roku w Terespolu znajdowały się: nowy kościół parafialny
murowany (1863), cerkiew parafialna, szkoła początkowa, młyn
parowy, stacja kolei żelaznej i stacja pocztowa. Oprócz Żydów,
stanowiących – według niektórych źródeł – około 90%
mieszkańców, mieszkali tu także wyznawcy kościoła greko i
rzymsko katolickiego, a także kilku protestantów i mahometan. Jak
podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego, spośród około 4
tyś stałych mieszkańców Terespola, ok. 60% pracowało w
pobliskim, dynamicznie rozwijającym się Brześciu. Rozwojowi
ekonomicznemu nowego Miasta bardzo sprzyjało otwarcie w 1867 roku
linii kolejowej łączącej Terespol z Warszawą, a następnie – w
1870 roku – przedłużenie jej do Brześcia oraz traktu brzeskiego.
Z
końcem
XIX wieku i do lat 90 XX wieku Terespol znany był w Polsce i za
granicą z handlu i produkcji kiszonej kapustą i wyśmienitych
ogórków „terespolskich”.
Obecny
Terespol liczy ok. 6000 tyś. mieszkańców. Znajduje się tutaj
drogowe i kolejowe przejście graniczne z Białorusią.
To
główna „brama na wschód" Europy, miasto posiadające znakomite
położenie przy transeuropejskiej trasie Paryż - Warszawa - Moskwa
i dalej aż do Chin. Na charakter Terespola ogromny wpływ ma bardzo
bliskie sąsiedztwo z ponad 340 tysięcznym Brześciem. Terespol
obecnie odgrywa również rolę centrum administracyjno – handlowo
- usługowego dla okolicznych gmin.
Oprac: tekst i foto: Adam Rymaszewski
Źródła:
Pismo
- „Goniec Terespolski”
Janusz
Tarasiuk - „Terespol w 300 lecie nadania praw Miejskich” i „500
lat Terespola”
Tomasz
Demidowicz - „Terespol – zarys dziejów” (2002)
Grzegorz
Rąkowski – przewodnik turystyczny „Polska egzotyczna” cz,II
(1996)
Stanisław
Jadczak – „Podlaski Kwartalnik Kulturalny”4/2005 art.”Jak
książę Czartoryski Terespol sprzedawał”, „Terespol”,„Gmina
Terespol” w dziesięcioleciu 1992 - 2002”, „Gmina Terespol X-
XXI wiek”
Podgórski
Maciej – „Traktem bitym przez Podlasie” (1982)
Internetowy
Polski Słownik Biograficzny – „Teresa Sapieżyna z Gosiewskich”
Zasoby
internetu
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz